Zonder kunstenaars geen kunstwerken en zonder kunstwerken geen kunstbeschouwers!

De chronologie in bovenstaande uitspraak maakt deze tot een cliché. Maar vergist u zich niet! Want enerzijds zijn er nog altijd onnoemelijk veel kunstenaars die om tal van redenen genoegen nemen met het louter in hun geest laten (voort)bestaan van het kunstwerk en die daarmee nadrukkelijk afzien van productie, distributie en receptie van hun geestesgewrochten. Het kunstwerk bestaat ook dan wel degelijk, ook al is dat een bestaanswijze die zich slechts voordoet binnen het voorstellingsvermogen van de betreffende kunstenaar. Anderzijds bestaat onder veel professionele kunstbeschouwers, zoals museumdirecteuren en galeriehouders, sinds Andy Warhol voorgoed een verlangen naar kunst die nog niet is gemaakt en slechts interesse in de ‘kunst van vandaag’ voor zover die uitzicht biedt op een ‘kunst van morgen’.

Niettemin blijft de uitspraak overeind: zonder choreograaf geen dans en zonder dans geen zaal vol toeschouwers, zonder dichter en schrijver geen gedicht en geen boek en dus ook geen bibliotheek en geen lezers, zonder componist en musicus geen muziek en dus ook geen toehoorders, zonder film- en theaterregisseur (e.v.a.) geen films en geen theaterstukken en daarmee ook geen publiek. En bovendien legt de aanhef, hoe clichématig ook, de relaties bloot die het voorhanden zijnde kunstwerk altijd en overal onontkenbaar onderhoudt met het voorstellingsvermogen van zijn schepper en met het oordeelsvermogen van de publieke ruimte waarin het zich bevindt.

Enkele hedendaagse en toonaangevende kunstfilosofen als Antoon van den Braembussche (België), Thomas Baumgarten (Duitsland) en Frank de Veire (België) stellen het kunstwerk dan ook centraal in het nulpunt van een kunstenmodel, dat is opgebouwd vanuit een complementariteit (wederzijdse aanvulling) van relaties tussen de drie in de aanhef genoemde ‘partijen’. Eenvoudig gezegd: hoe verhouden in dit model de maker, het ding en de kijker zich tot elkaar?

Het model is als zodanig orthogonaal (ontwikkeld langs twee haakse assen die elkaar in een nulpunt snijden), spatio-temporeel (tijdruimtelijk), structuralistisch (tussen haar assen keuzen en combinaties mogelijk makend met ongeacht welk kunstwerk op het nulpunt als vertrekpunt) en ideaaltypisch (in zuivere vorm denkbaar, maar in de bestaanspraxis niet als zodanig voorkomend).

Het model bespreekt achtereenvolgens de relaties die het in het snijpunt van alle navolgende overwegingen geplaatste kunstwerk (een gedicht, een boek, een cd, een film, een toneelstuk, een muziekstuk, een performance, een opera of wat dan ook maar) onderhoudt met achtereenvolgens haar fysieke omgeving (mimesis), met de belevingswereld van haar schepper (expressie), met haar intrinsieke, formele wetmatigheden (formalisme), met de gevoelens van lust en/of onlust die zij oproept in de kunstbeschouwer (esthetica), met haar eigen kunsthistorie (eclecticisme, citationisme) en met haar sociaal-historische betrokkenheid (ethica, engagement).

Aldus worden de zes betrokken ‘partijen’ onderscheiden, welke tijdens de laatste twee decennia in de wereld van de (beeldende) kunsten min of meer eensluidend als de meest toonaangevende, want meest verhelderende ideaaltypen worden beschouwd, t.w. de mimetische, expressionistische, formele, esthetische, eclectische en geëngageerde kunst. Waarbij ten eerste nogmaals wordt benadrukt dat het hier geschetste model ideaaltypisch is, d.w.z. in haar volstrekt zuivere vorm als zodanig niet in de werkelijkheid van de (beeldende) kunsten voorkomend, omdat ieder kunstwerk nu eenmaal uit een mengvorm van twee of méér van de hier genoemde zienswijzen ontstaat. Ten tweede zal uit de toelichting blijken hoezeer deze onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn en hoe sterk zij elkaar wederzijds beïnvloeden. En ten derde wordt ook de kritiek op de betreffende zienswijzen niet onvermeld gelaten.